Orson Welles

Orson Welles
(1937) Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	George Orson Welles
Jaiotza	Kenosha (Wisconsin), 1915eko maiatzaren 6a
Herrialdea	Ameriketako Estatu Batuak
Lehen hizkuntza	ingelesa
Heriotza	Los Angeles, 1985eko urriaren 10a (70 urte)
Hobiratze lekua	Ronda
Heriotza modua	berezko heriotza: miokardio infartu akutua
Familia
Aita	Richard Head Welles
Ama	Beatrice Ives Welles
Ezkontidea(k)	Virginia Nicolson  (1934 -  1940) Rita Hayworth  (1943ko irailaren 7a -  1948ko abenduaren 1a) Paola Mori  (1955eko maiatzaren 8a -  1985eko urriaren 10a)
Bikotekidea(k)	ikusi Oja Kodar Dolores del Río
Seme-alabak	ikusi Beatrice Welles Rebecca Welles (en)
Hezkuntza
Heziketa	Todd Seminary for Boys (en) School of the Art Institute of Chicago (en)
Hizkuntzak	ingelesa
Irakaslea(k)	Boris Anisfeld (en)
Jarduerak
Jarduerak	zinema aktorea, antzerki zuzendaria, film-zuzendaria, zinema ekoizlea, film-muntatzailea, gidoilaria, libretista, karaktere aktorea, antzerkigilea, irrati-esataria, magialaria, antzerki aktorea, antzerki ekoizlea, telebista-aktorea, ahots-aktorea, aktorea, errealizadorea eta producer (en)
Altuera	183 zentimetro
Jasotako sariak	ikusi Jatorrizko gidoi onenaren Oscar Saria  (1940) : Citizen Kane AFI Life Achievement Award  (1975) Ohorezko Oscar Saria  (1970) Urrezko Palma  (1952) Urrezko Lehoia  (1970) National Board of Review Award for Best Film Izarra Hollywoodeko Ospearen pasealekuan Ohorezko Legioko komandantea  (1982ko otsailaren 23a)
Kidetza	Arte Ederren Akademia (Frantzia)
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	kristautasuna ateismoa

George Orson Welles (Kenosha, Wisconsin, AEB, 1915eko maiatzaren 6a – Los Angeles, Kalifornia, AEB, 1985eko urriaren 10a) film zein antzerki zuzendaria, aktorea eta ekoizlea izan zen. Inoizko zinema zuzendari hoberenetakoa da. Izan ere, 1941eko Citizen Kane nahiz 1958ko Touch of Evil filmak zinemako historiako aurrerapauso garrantzitsutzat jotzen dira aho batez, eta inoizko film hoberenen zerrendetan agertzen dira beti.

XX. mendeko artista aldakorrenetako bat da antzerkiaren, irratiaren eta zinemaren arloetan, eta hogeita hiru urterekin lortu zuen arrakasta, The War of the Worlds irrati-lanari esker. Izan ere, Estatu Batuetan zirrara eragin zuen, saioko entzule askok pentsatu zutenean estralurtarren benetako inbasioa zela. Debut zoragarri horrek hiru filmetarako kontratua eman zion RKO zinema-estudioarekin, eta askatasun osoa eman zion. Onura horiek gorabehera, aurreikusitako proiektuetako batek bakarrik ikusi zuen argia: Citizen Kane (1941), bere filmik arrakastatsuena.

1946an, komunista izan zitekeelakoan, Hollywooden egin zuen karrera gelditu egin zen, eta Europara joan behar izan zuen. Han, aktore-lana egin zuen bere ekoizpenak finantzatzeko. Hori makartismoaren garaiko ezaugarri bat da, eta bizitza publikoko pertsonaia asko korronte ideologiko horretakoak izatea eta, horrekin batera, Estatu Batuen etsai izatea leporatu zitzaien. Garaiari buruz, Wellesek berak idatzi zuen: «Igerilekuak salbatzeko traizio egin zuela Estatu Batuetako ezkerreko txarrena da. Eta ez zen eskuindar estatubatuarrik izan nire belaunaldian. Ez zegoen intelektualki. Ezkertiarrak bakarrik zeuden eta hauek traizionatu egin ziren. Izan ere, ezkertiarrak ez zituen McCarthyk suntsitu; eurek eraitsi zituzten nihilisten belaunaldi berri bat sortuz». Pertsekuzioa izan arren eta Europan arrakasta izan zuenez, 1958an Wellesek Hollywoodera itzuli ahal izan zuen Touch of Evil filma filmatzeko, bere karreran garrantzi handia duten beste titulu batzuen artean.

Besteak beste, Macbeth (1948), Otelo (1952) -William Shakespearea-ren antzerki-lanen egokitzapenak-, El proceso (1962) -Franz Kafka-en izen bereko liburutik egokitua- eta F for Fake (1973) filmen ekoizpena eta zuzendaritza nabarmentzen dira. Telebistan agertu zen azkenekoz, Moonlighting telesailean kameoa eginez; kapitulua eman baino bost egun lehenago hil zen. Haren ospea hazi egin zen 1985ean hil ondoren, eta orain XX. mendeko zinema- eta antzerki-zuzendari handienetakotzat hartzen da. 2002an, British Film Institute-k zinemaren historiako zuzendari onena izendatu zuen.

Biografia

Orson Welles Kenoshan (Wisconsin) jaio zen, Beatrice Ives-en bigarren semea. Beatrice Ives pianista eta sufragista zen, eta erabat erradikalak ziren iritzi politikoengatik kondena bete zuen; Richard Welles, berriz, Virginiako familia aberats bateko kamioneten fabrika-kate baten jabea eta asmatzaile amateurra. Jaio zenetik, Wellesek ezohiko hezkuntza jaso zuen bere guraso eklektiko eta dirudunen aldetik, familiaren prodijio gisa tratatu zuten, eta bere talentu goiztiarra arte-mota desberdinetara bideratu zuten. Orson txikiak azkar ikasi zituen bere amaren irakaspenak, eta berehala hasi zen pinturan.

Lehen urteak

1931n, 16 urte zituela, Welles Dublinen ( Irlanda) antzerkian hasi zen lanean. Handik gutxira New Yorkera joan zen eta hurrengo urtean Broadwayn debutatu zuen Romeo eta Julietaren antzezpenarekin. 1936tik 1938ra Welles-ek ospe handiko antzerki-ekoizpenak zuzendu zituen Federal Theatre Project-erako, Macbeth-en egokitzapena barne, Voodoo Macbeth deituko zen aktore afroamerikar talde batekin, Haitin girotuta egoteagatik eta Shakespeareren laneko sorginen ordez budu belagileak sartzeagatik.

Maurice Bernstein doktoreak, Welles familiaren aspaldiko lagun batek eta bere ama zenaren senargai ohiak, antzerkiarekiko maitasuna piztu zuen umearengan, linterna magiko bat, pintura-koadro bat eta txotxongilo-antzerki bat emanez. Hamar urte zituela, lehen hezkuntza Madisonen ikasten ari zela (Wisconsin), Wellesek eskola-aurkezpenak eskaini zituen, eta bere lehen antzezlana zuzendu eta egin zuen: Jekyll doktorearen eta Hyde jaunaren kasu bitxia. Handik gutxira, Illinois-eko Todd School-en sartu zen, Roger Hill irakasleak zuzendutako abangoardiako eskolan. Askotan, Wellesek esan zuen bere aholkularia eta ideia artistiko eta literarioak eman zizkion pertsona zela etorkizuneko lan guztiaren oinarri.

Antzerkia eta irratia

Hiru urte zituela agertu zen lehen aldiz Welles agertokian, Sansón eta Dalila lanaren antzezpen batean, Chicagoko Operan. 1919an, gurasoak banandu egin ziren, eta Orson Chicagora joan zen bizitzera amarekin, eta han hasi zen zirkulu artistiko eta intelektualetan sartzen. 1924ko maiatzaren 10ean, Beatrice Welles bat-batean ikteriziaz hil zen berrogeita hiru urterekin. Ama galdu ondoren, Welles aitarekin bizitzera joan zen berriro, eta betiko utzi zuen karrera musikala.'

Ondoren, Mercury Theatre antzerki-konpainia sortu zuen, eta arrakasta handia izan zuen. 1938an, bere konpainiako hainbat lankiderekin batera, irratiz, CBS katean, H. G. Wells-en Munduen gerraobraren egokitzapena irudikatu zuen. Errealismoa hainbestekoa izan zen non emisioak benetako izua eragin baitzuen New Jerseyn, non, lanaren arabera, estralurtarren inbasioa gertatzen ari zen. Kapitulu horrek mundu mailako ospea eman zion, eta, horren ondorioz, RKO Picturesek 1939an bi film idatzi, ekoitzi eta zuzentzeko askatasun osoz kontratatu zuen.

1939. urteko nazioarteko testuinguruak —ezegonkortasuna Europan, Bigarren Mundu Gerraren hasiera— ere lagundu zuen Wellesen irudikapenak gertaera horiekiko oso sentsibilizatuta zegoen entzulerian izan zuen eragina indartzen.

Citizen Kane

Ordura arte, Wellesek zinemako errealizatzaile gisa izandako esperientzia ia nulua izan zen, eta, beraz, zinearen teknikaz eta hizkuntzaz barneratzen hasi zen, eta, gainera, bere ikus-estiloarekin lagundu zuen, garai hartarako ezezaguna zena, hala nola "dokumentalaren" erabilera historian bertan. 24 urte zituen Herman J. Mankiewicz gidoilaria konbentzitu zuenean, William Randolph Hearst prentsako handikiaren eta bi egunkari garrantzitsuren jabearen bizitzan oinarritutako istorioa idazteko. Wellesek berak gidoian egindako ukitu batzuen ondoren, Citizen Kane izenburupean zuzendu zuen filma. Hearst proiekzioa debekatzen saiatu zen, baina 1941. urtean estreinatu zen arrakasta handiz, baina ez takilan, banaketan izan zituenHearstek bultzatutako trabengatik.

40ko hamarkada

The Magnificent Anbersons (1942) bigarren filmaren gidoirako, Booth Tarkingtonen (1919ko Pulitzer saria) The magnificent Anbersons nobelan oinarritu zen Welles. XX. mendearen hasierako familia iparramerikar baten bizitza islatzen zuen filmak. Wellesen azken muntaia RKOk aldatu zuen, eta zinemagileak esan zuen bere lana hondatu zutela. Hala ere, filmak Citizen Kane filmaren indar sortzailea gordetzen du.

The Stranger (1946) filmarekin, Welles proiektu baten buru jarri zen, eta, berak aitortu zuenez, bere inplikazio pertsonala oso txikia izan zen. Hala ere, erakutsi zuen bazekiela artisau eraginkorra izaten.

The Lady from Shanghai (1948), thriller kutsukoa, eta Hitchcock-en Vertigo (1958) filmaren antzekoa (1958) —San Frantzisko hiria, Kalifornia, Rita Hayworth-en ilea tindatzea, jostuneko traje grisa—, generoaren mugak eta argumentu korapilatsua gainditu zituen, ikuslea lilura arraroz harrapatzen duen armiarma-sare bihurtzeko. Ispiluen galeriako eszena gogorarazten da bereziki.

Heldutasun-urteak

Mr. Arkadin (1954) Citizen Kaneren premisetako asko aprobetxatu nahi zituela ematen zuen argudio batetik eta banaketa ez oso egokitik atera zen, baita banaketa ez oso egokia ere, Wellesen beraren interpretazioa bere rol protagonistan alde batera uzten badugu.

Touch of Evil (1958) bere bigarren maisulana da Citizen Kaneren ondoren. Thriller zoro horretan, Wellesek polizia-inspektore gizen baten papera gorde zuen berarentzat. Hark etika zalantzagarriko metodoak erabiltzen zituen hilketara iritsi arte. Drama shakespearianoaren oihartzunak dituen mundu oniriko eta giro gaixoetako bat erakutsiko digu filmak.' Muntaian oso ukitu zuten filma, eta plano eta eszena laburrak ere erantsi zizkioten; gaur, ahal zen neurrian, Welles-en planarekin ordezkatu da (50 orrialde baino gehiagoko memoria batean azaldu zuen). manipulazio horri egiten dion kritika zehatza).

The Trial (1962) lanean, Welles Franz Kafkaren eleberria egokitzen saiatu zen, bere zinema-estilo bereziaz baliatuz. Emaitza globala desberdina izan zen, nahiz eta eszena askotan gailentzen den, Kafkaren mundu paralelo bat sortzeko duen gaitasunagatik.

Wellesek Shakespeareren munduari buruzko ikuspegi oso pertsonala eta bizia eskaini zuen, denek maisulan gisa onartutako hiru filmetan: Macbeth (1948), Otelo (1952) eta Chimes at Midnight (1966). Azken hori, dramaturgo ingelesaren hainbat lanetan oinarritua, asmamen bisualeko eta interpretazio-maisutzako monumentua da. Wellesek berak interpretatutako Sir John Falstaff du ardatz filmak.

Azken lanak

1970ean, Welles The Other Side of the Wind filmatzen hasi zen. Hollywoodeko azken filma osatzeko zinema-zuzendari batek (John Hustonek interpretatua) egindako ahaleginak kontatzen ditu filmak, eta festa handi batean girotuta dago. 1972an, Wellesek jakinarazi zuen filmazioaren %96 eginda zela, nahiz eta 1979an Wellesek filmaren 40 minutu besterik ez zituen argitaratu. Urte hartan, filmaren jabetzaren legezko arazoek negatiboak jarri zituzten Parisko ganga batean. 2004an, Peter Bogdanovich zuzendariak, filmean parte hartu zuenak, ekoizpena osatzeko asmoa iragarri zuen.

2014ko urriaren 28an, Los Angeles Royal Road Entertainment-en egoitza duen ekoizpen-konpainiak jakinarazi zuen hitzarmen bat negoziatu zuela, Frank Marshall ekoizlearen laguntzarekin, eta The Other Side of the Wind osatzeko eta merkaturatzeko eskubideak erosiko zituela. Bogdanovichek eta Marshallek Welleseko film ia bukatua osatu nahi zuten Los Angelesen, 2015eko maiatzaren 6an, Wellesen jaiotzaren mendeurrenean, aurkezteko prest edukitzeko. Royal Road Entertainment-ek eta Jens Koethner Kaul ekoizle alemaniarrak Les Films de l'Astrophore eta Mehdi Boushehri hildakoaren eskubideak eskuratu zituzten. Adostasuna lortu zuten Oja Kodarrekin, hark filmeko Welles-en jabetza hartu baitzuen oinordetzan, eta Beatrice Welles Wellesko finkaren kudeatzailearekin, baina 2015aren amaieran, filma osatzeko ahalegina itopuntuan zegoen.

2017. urteko martxoan, Netflixek filma banatzeko eskubideak eskuratu zituen. Hilabete horretan, negatibo originala, egunkariak eta beste irudi batzuk Los Angelesera iritsi ziren postprodukziorako; filma 2018an amaitu eta 75. Veneziako Nazioarteko Zinemaldiaean estreinatu zen, 2018ko abuztuaren 31n.

2018ko azaroaren 2an, filma antzoki hautatuetan eta Netflixen estreinatu zen, filmatzen hasi eta berrogeita zortzi urtera.

Irudi batzuk dokumentaletan daude: Working with Orson Welles (1993), Orson Welles: One Man Band (1995) eta, zabalago, They'll Love Me When I'm Dead (2018).

1973an, Wellesek F de Falso estreinatu zuen, dokumental faltsu gisa planteatutako film esperimental bat, zinema postmodernoaren proposamen batzuei aurrea hartzen diena. Film hori Luc Godard bezalako errealizadore gisa onartu zuen. Picasso eta Oja Kodar agertzen dira filmean.

1976an, Alan Parsons Project-en "Tales of Mystery and Imagination" disko famaturako Edgar Allan Poe errezitatuz grabatu zuen ahotsa. Bitxia bada ere, ez zuen inoiz kontakturik izan taldeko ezein kiderekin (inoiz ez zuen ezagutu Parsons), haiek Ingalaterran lanean ari zirela, Wellesek Estatu Batuetako estudio batzuetan egin baitzuen. Garai hartako arazo teknikoak zirela eta, ez zen parte hartu lanaren lehen edizioetan (Alan oso zorrotza zen, eta horrek arazo teknologiko bat ekarri zuen, azken grabazioan soinu-pista batzuk baliogabetzea eragin zuena, Wellesen ahotsa barne). 2007an albuma berriro birmasterizatua izan zen, eta egungo hobekuntza teknikoei esker, baliogabetutako pista guztiak sartu ziren, Wellesen ahots sakona eta hura errezitatzeko modu bikaina berreskuratuz.

Zuzendutako filmak

• Citizen Kane (1941)
• The Magnificent Ambersons (1942)
• The Stranger (1946)
• The Lady from Shanghai (1947)
• Macbeth (1948)
• Othello (1952)
• Mr. Arkadin (edo Confidential Report) (1955)
• Touch of Evil (1958)
• The Trial (1962)
• Chimes at Midnight (1965)
• The Immortal Story (1968)
• The Deep (1970) - amaitu gabea
• The Other Side of the Wind (1970-76) - erakutsi gabe
• F for Fake (edo Vérités et mensonges) (1974)

Antzeztutako filmak

• The Third Man (1949)
• Moby Dick (1956)
• The Long, Hot Summer (1958)
• The Roots of Heaven (1958)
• A Man for All Seasons (1966)

Welles eta Euskal Herria

1955ean Wellesek bi dokumental sorta zuzendu zituen ITV telebistarako . Bigarrenean, Around the World with Orson Welles izenburukoan, The Land Of The Basques dokumentalean garai hartako Euskal Herriari buruzko lana egin zuen. Bigarren dokumental batean, bestetik, euskal pilotari buruz aritu zen.

Euskarari buruz «Edeneko hizkuntza, edo beharbada deabruarena» dela esan zuen.

Kanpo estekak

Wikiesanetan badira aipuak, gai hau dutenak: Orson Welles

• Nagore Irazustabarrena: «Zer munduren gerra?», Argia, 2009ko urriaren 18a.

• Datuak: Q24829
• Multimedia: Orson Welles / Q24829
• Aipu famatuak: Orson Welles