Lankide:Suna no onna/Proba orria

Burdin Aroa, arkeologian eta historiografian, edozein herritako garapen historikoko epe bat da, non burdinaren erabilpena lanabesetan nagusitzen den. Aro hori Metalen Aroaren barruan kokatzen da, Kobre Aroaren eta Brontze Aroaren ondoren. Aldia kronologikoki datatzeko ez da erraza, aldatu egiten baita munduko eskualdearen arabera, metalurgia-teknologia hainbat une ezberdinetan sortu eta geratu baitzen puntu geografiko hainbatean.

Metal horretaz gain, Burdin Aroko gizarteek beste aldaketa batzuk dituzte aurreko gizarteen aldean, hala nola nekazaritzan, sinesmen erlijiosoetan edo arte estiloetan, nahiz eta kasu guztietan ez den hala gertatzen.

Historiaurrea sailkatzeko C. J. Thomsenek asmatutako hiru aroko sistema klasikoan, Burdin Aroa azkena da, Kobre aroa (Kalkolitoa) eta Bontze Aroaren ondorengoa . Izena bera, izatez, "Burdin Aroa" lokalki hasten da burdinaren edo altzairuaren ekoizpenak aurrera egin duenean, harik eta burdinazko erremintek eta armek erabilera komuneko brontzezko baliokideak ordezkatzen dituzten arte. Antzinako Ekialde Hurbilean, trantsizio hori Brontze Amaierako kolapsoa deritzonaren ondorioz gertatu zen, K.a. XII. mendean. Teknologia berria laster zabaldu zen Mediterraneoko arroko eskualde osoan eta Asiako hegoaldean. Erdialdeko Asiara eta Ekialdeko Europara ere iritsi zen, eta geroago Erdialdeko Europara. Iberiar Penintsulan, K.a. 750 eta K.a. 100. urteen artean koka daiteke. Europako iparraldea ez zen K.a. 500 inguru arte iritsi.

Burdin Aroaren sinkronismo eza

Beraz, aro honen data eta garapena desberdina da eremu geografikoaren arabera. Oro har, K.a. XII. mendean hasi zen Ekialde Hurbilean, Antzinako Indian (Rig-veda ondoko garaian), eta Antzinako Grezian. Europako beste tokietan geroago hasi zen.

Burdin Aroaren bukaera, Mediterraneo aldean, Helenismo eta Antzinako Erromarekin etorri zen; Indian, Budismo eta Jainismoaren garapenarekin; Txinan Konfuzianismoarekin; eta, Ipar Europan, lehenengo Erdi Arora arte ez da gertatuko. Horiek denak hitzarmen historiografikoak dira, Burdin Aroaren amaiera, Historiaren (idatzizko iturri historikoen) hasieran jarri izan baita.

Ameriketan eta Australasian burdinaren erabilpena Europako kolonizatzaileek sartu zutela eta, ez zen inolako Burdin Arorik izan.

Burdin Aroa Europan

Europarentzat, Burdin Aroa Historiaurreko Europaren azken etapa da, eta Protohistoriaren lehena izan daiteke; Protohistoria esaten zaion aldia hasten baita, hain zuzen ere, greziar eta erromatar idazleek eskualde jakin baten deskribapenak egiten hasten direnean.

Hasiera eta bukaera

Italiako etxe itxurako errauts-kutxatila. K.a. IX-VII. mendea.

Ekialdeko Europa Mediterraneoan lehenago hasi zen: gorago aipatu den bezala, K.a. XII. mende inguruan. Europa erdialdean K.a. VIII. mendean (Hallstatt kulturarekin batera), eta Ipar Europan K.a. VI. mendean hasi zen.

Burdin Aroaren bukaera, Grezian, hiri-estatuen (Grezia klasikoarekin ) kultura zabaltzen denean bukatu zen; nahiz eta Antzinako Greziako historiarentzat, beste izendapen batzuk erabiltzen diren (ikus Antzinako Grezia). Italian, Antzinako Erromaren zabalkundearekin gainditu zen Burdin Aroa. Europaren zati handi batean, erromatarrek konkistatu ondoren, Burdin Aroak amaiera bortitza izan zuen. Baina Europako gune batzuetan, Kristo ondorengo mendeetara arte iraun zuen, eta, are gehiago, zenbait kasutan, kristautzea, Migrazio Garaia edo Goi Erdi Arora arte. Azken kasu hori gertatu zen bereziki Eskandinavian.

Burdina K.a. XI. mendearen amaieran sartu zen Europan, Kaukasotik segur aski, eta poliki-poliki iparralderantz eta mendebalderantz hedatu zen hurrengo 500 urteetan. Dena den, Burdin Aroa ez zen hasi burdina Europan lehen aldiz agertu zenean, baizik eta erreminta eta armen prestakuntzan brontzea ordezten hasi zenean.

Aipatu bezala, Burdin aroaren hedatzea ez zen aldi berean gertatu Europa osoan; tokiko kultura-garapenak oso garrantzitsuak izan ziren burdinaren arorako trantsizioan. Adibidez, Historiaurreko Irlandako Burdin Aroa K.a. 500. urte inguru hasi zen (ordurako Greziako Burdin Aroa bukatuta zegoenean), eta K.o. 400. urtean amaitu zen. Burdinaren teknologiaren erabileraren orokortzea aldi berean gertatu ziren Europako parte handietan eta Ekialde Hurbilean.

Euskal Herrian burdinaren esplotazioa gutxienez K.a. IV. mendean hasi zen, Elduainen aurkitutako arrastoen datazioak erakusten duenez.

Bi edo hiru etapa

Erdialdeko Europan bi alditan banatu ohi da garai hau, bertako kultura arkeologikoetan oinarrituta: Hallstatt kultura (Alpeetan Azken Brontze Aroan hasi eta Burdinaren aro goiztiarrean garatu zena) eta La Tène kultura (Hallstattetik mendebaldera zegoen eskualde batean bere sorlekua izan zuena). Hallstatt eta La Tène-ren kultura materialek 4 fase dituzte (A, B, C eta D faseak).

Tradizionalki, Mediterraneoz kanpoko Europa osorako erabili izan dira aurreko izendapen horiek, haien kultura materiala erruz hedatu baitzen kontinentean, baina horien kulturaren eragina hain indartsua izan ez zen lekuetan, Lehen Burdin Aroa (K.a. 1.000/800/700 - 400, Burdin Aroa I ere izendatua) eta Bigarren Burdin Aroa (K.a. 400 - 200, Burdin Aroa II ere izendatua) edo beste izendapen batzuk erabiltzen dira . Frantziako Institut national de recherches archéologiques préventives (INRAP) institutuak honela banatzen ditu bi etapa horiek: lehenengoa edo Hallstatt, K.a. 800etik K.a. 450ra, eta bigarrena, La Tène, K.a. 450tik K.o. I. mendearen amaiera arte. Ikerlari askok aldiz, Javier Armendariz nafarrak besteak beste, hiru etapa bereizten dituzte Europako Burdin Aroan: antzinako Burdin Aroa, Erdiko Burdin Aroa eta Amaierako Burdin Aroa (edo Burdin Aro berria).

Dena dela, eta beste garai arkeologikoekin gertatzen den bezala, datazio zehatzak geografikoki alda daitezke. Oro har, Europa Mendebaldean, Burdin Aroa Erromatar konkistarekin amaitzen da.

Gonzalo Ruiz Zapatero, Burdin Aroan erreferentziazko historialari espainiarra eta Madrilgo Unibertstiate Konplutentsean irakasle dena, taula geo-kronologiko hau osatu du, eragin handiena zuten kultura arkeologikoekin:

Burdin Aroaren eskema kronologikoa Europan, eremu geografikoen arabera

Aldia	Egeo	Italia	Iberia	Europa Erdialdea	Britania	Europa Iparraldea
Aro aldaketa	Erroma	Erroma	Erroma	Erroma	Erroma	Erromatar Burdina
K.a 200	Erroma	-	-	Azken La Tène amaiera eta Erroma	Azken La Tène	Erromatar Burdina
K.a 400	Grezia klasikoa	Erroma	Bigarren Burdin Aroa	La Tène betea	Burdin Aro erdia	Erromatarren aurreko Burdina
K.a 600	Aro Arkaikoa	-	-	Hasierako La Tène	Antzinako Burdin Aroa	Azken Brontzea mendearen erdialderaino ggb
K.a 800	Aro geometrikoa	Etruskoak	Lehen Burdin Aroa	Hallstatt	Azken Brontzea mendearen erdialderaino ggb	Azken Brontzea
K.a 1000	Brontze Aroa	Brontze Aroa	Brontze Aroa	Brontze Aroa	Brontze Aroa	Brontze Aroa

Europako lehen Burdin Aroko zenbait kultura hauek dira: Grezia geometrikoa eta arkaikoa, Hallstatt, Golasseca kultura, Villanovako kultura, Tartessos...

Europako bigarren Burdin Aroko zenbait kultura batzuk beste hauek dira: La Tène eta Zeltiberiarren kultura, Mediterraneoan zibilizazio historikoak sortzen dira: Grezia klasikoa eta bere koloniak, Erroma, Etruskoak, Punikoen eta greziarren koloniak mediterraneo mendebaldean, Iberiarrak...

Lehen Burdin Aroa

Esan dugun bezala, Europa erdialdean, Hallsttat kultura garatzen da. Mediterraneoko arroan, Grezia izango da antolaketa politiko konplexuak eraikitzeko baldintzak sortuko dituen lurraldea, denborak aurrera egin hala, polisak eratuko dituena. Grezian hirigintza garatu zen eta kolonien fundazioa indartuko zen; Mediterraneo eta Itsaso beltzeko itsas hertzeko hainbat tokietara iritsiko dira bertako kostaldeetan koloniak sortzeko, edo, beste kulturekin komertzioan aritzeko. Merkataritzak, beraz, eta baita idazketak ere, indartu ziren. Italiako penintsulan aldaketa horietako batzuk ere nabarmentzen dira. Une horretan, Italian askotariko kultura loratu ziren: Situlen kultura Veneto aldean, Villanovako kultura Italia ipar-zentroan, Golassseca kultura ipar-mendebaldean, Liguriako estatua-zutarriak, Sardinia eta nuragheen jarraipena, eta hegoaldeko greziar kolonizazioak.

• 
  Greziako Aro Arkaikoko zaldun baten eskulturatxo bat.
• 
  Golassecca kulturako hileta gurdia. K.a. 500-450.
• 
  Hallstatt kulturako fibula.
• 
  Burdin Aro amaierako edo Erromatar garaiko beirazko bitxi-ale bat. Colchesterren aurkitua eta Birmingham museotan gordeta.

Eraldaketa horiek guztiek sakonki eragin zuten Europako beste lurraldetan. Zona batzuetan Azken Brontze Aroan garatutako kulturekiko jarraipena izan zen nagusi, beste batzuetan ordea, lurraldearen berrantolaketa egin zela ikusi dute arkeologoek.

Ezaugarriak

Europan, Burdin Aroan, leku garaietan egindako herri harresituak biderkatu ziren, hildakoak errausteko ohitua orokortu zen, eta tornua erabiltzen hasi ziren zeramika poteak egiteko.

Portugalgo Guimarãesen kokatutako Citania de Briterios aztarnategian Burdin Aroko herri tipoa ikus daiteke. Asentamendu honek, leku garai batean eraikitako herri gotortua zena, 3,8 Ha zituen eta erromatarren inbasioen aurka. Bertan, bestak beste anforak, txanponak, zeramika zatiak, armak eta bitxiak aurkitu dira, baita bainu baten hondakinak.

• 
  Germaniarren herri bat irudikatzen duen aire zabaleko Funkenburg Westgreußen museoan.
• 
  Burdin aroko etxe borobil baten erreplika, Buckinghamshire eskualdean dagoen aire zabaleko Chiltern museoan.
• 
  Villanovako kulturako ohiko urna.

Mediterraneoan

(ca. K.a. 1100-330) Bi fase nagusi bereizten dira: Burdinaren Lehen Aroa eta Burdinaren Bigarren Aro*. Mediterraneo osoan aldaketa sakonak gertatu ziren mende horietan: hazkunde demografikoa, laboreen areagotzea, teknologia berriak (inguruko zeramika eta burdinaren metalurgia) eta lehen hirien agerpena. Antolaketa politikoko sistema berriek, gizarte hierarkizatuagoekin, monetaren eta idazketaren garapena ere badakarte, beste elementu batzuen artean. Feniziarrak eta greziarrak mendebaldeko Mediterraneoan, Asia Txikian eta Itsaso Beltzean zehar hedatzen hasi ziren, lehengaien bilaketak eta hazkunde demografikoak sustatutako prozesua. Iberiar Penintsulan, aipatutako eraldaketek hego-mendebaldean eta eremu mediterraneoan izan zuten eragina batez ere. Ekialde Hurbilean, Mediterraneo ekialdekoak izan ziren aldaketa gehien jasan zituzten eskualdeak. Bertan, mendebaldeko munduarekin izan zituzten loturengatik nabarmentzen diren erakunde politiko eta kultural berriak agertu ziren, hala nola Israel, filisteoak edo feniziarrak, Mediterraneo osoan kolonizazio-prozesu bat hasi zuten lehenak. Kolono horiek feniziar hirietatik eta greziar munduko (penintsula helenikoa, Egeoko irlak eta Anatoliako itsasertza) hirietatik abiatu ziren.

Europa eta Ekialde Hurbileko kronologia alderatuta

Erreferentziak

////////////////////////////////////

Suna no onna/Proba orria
Kultura arkeologikoa
Ezaugarriak
Irudia	Fitxategi:2
Hasiera	3
Bukaera	4
Aroa	5
Aztarnategi eponimoa	7
Hedapen geografikoa	8
Ezaugarri bereizgarria	9

//////////////////////////////

Beheko taula honetan agertzen direnak lagin bat besterik ez dira:

Izena	Kokapena	Tamaina	Garaiera	Kultura/Garaia	Oharrak
IRUÑERRIA
Santixusti Q125703991	Gendulain (Zizur)	2 ha (20.000 m2)			29
					30
Urri edo Eurri Q17625576	Ibiriku, Eguesibar	3,2 ha oro har (32.400m2) 1,7 ha barrukoa 1,5 ha kanpokoa	625-666 m	Burdin Aroa I, II eta Erromatartzea	Armendariz (2008): 31. zenbakia.
					32
Raboseras Q125762556	Monteagudo		415-423 m	Antzinako Burdina eta Amaierako	Armendarizek bere tesia idatzi zuenean, herriaren aztarnen eremua zabortegi moduan erabiltzen zen harrobi izan ondoren. Armendariz (2008): 31. zenbakia.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Euskara Pirinioetan

Euskara Pirinioetan, euskal hizkuntzak Pirinoetako mendi-lerroan eta hurbileko lurraldetan utzitako aztarnen multzoa da, toponimian, egungo bertako hizkeran eta pertsona historikoen izenetan, bai eta denboran atzera eginez, Antzinaroko inskripzioetan edo erromatar iturri klasikoetan jaso ziren hiri, herri eta leinuen izenetan.

Euskararen hedadura askoz zabalagoa zen historian atzerantz joan ahala eta Pirinioak hedadura horren ardatza izan dira. Hala ere, noiz, non eta noraino zehazki erakustea ez da gauza erraza. Aragoien, Lleidan eta Andorran, adibidez, euskal toponimoak daude.

Askok ezin direla erraz azaldu gaurko euskara erabiliz, baina esan daiteke gehienak itxuraz argi eta garbi euskal jatorrikoak direla. Halaber, izen batzuetan, zalantzak egon daitezke jatorria idenfikatzerakoan. Helburua da, beraz, begirada batean Pirinioetako euskal toponimoen sarritasuna eta kokapena erakustea.

Toponimo euskaldunen nabarmen pilatzen dira Aragoiko Cinco Villas eta Jazetania eskualdeetan, Nafarroako ekialdetik hurbil daudenak. Horretaz gain, Oska hiritik hurbil badira batzuk ere. Azken horretan ezaguna da euskaraz hitz egitea galarazi zela XIV. mendean (1349), lege agindu honetan:

[…] nuyl corredor non sia usado que faga mercaderia ninguna que conpre nin venda entre ningunas personas favlando en algaravia, ni en abraych ni en basquenç, et qui lo fara, pague por coto XXX solidos.

Are gehiago, badirudi toponimoak bereziki naroak direla Sobrarbe Aragoiko eskualdean (Ribargorza-n edo Gállego- Garaian baino ageriagoak) eta harrigarriro, Pallars Sobirà Lleidako eskualdean. Izan ere, Joan Coromines hizkuntzalari katalanak datu hori nabarmendu zuen eta proposatu zuen euskal hiztunek eremu horretan mendebalderago baino luzaroago iraun zutela (Behe Erdi Arora arte).

Atzizkien kontua dela eta, hiru (eta euren eratorriak) azpimarratzen ditu Asier Gabnikagojeazkoak:

• *-ose > -ués / -uey / -ué / -uy / -ós Baskonia osoan zehar hedatuta, batez ere ugaria Nafarroa (-ués, -oz, -otz, -oze, -otze), Ipar Euskal Herrian (-oz, -oze, -otz) eta Gaskonian (-ós, -òs, -osse, -òssa).

• *-ese > -iés Aurrekoarekin oso antzekoa, baina baliteke gaurko euskal -za atzizkiarekin lotuta egotea.

• *-doni > -dun / -dú / -tui / -uy (EH -dun, -doi, -dui, -di) Horietako batzuk agertu zaizkigu (Berdún, Gordún, Salardú) eta hizkuntzalari batzuen ustetan -dunum keltiarretik eratorri dira, baina euskal eremuan kokatuta daudenez beste azalpen bat ere eduki lezakete. Joseba Abaitua hizkuntzalariak, ordea, atzizki hori muinoa edo gotorlekua esan nahi duen "-dun" hitz zeltarekin lotzen du.

Bibliografia

• (Ingelesez) Lopez-Mugartza Iriarte, Juan Karlos. (2008). «Euskera, language of the Pyrenees: the case of Ansó (Aragon) and Roncal (Navarre)» Anuario del Seminario de Filología Vasca Julio de Urquijo 42(2): 303-336..

• (Gaztelaniaz) Alvarez Enparantza, J.L. «TXILLARDEGI». (1997). «La aportación de Joan Coromines a la filología vasca» Fontes linguae vasconum: Studia et documenta 29. urtea, 74 Zk.: 85-91. ISSN 0046-435X ISSN 0046-435X..
• Salaberri Zaratiegi, Patxi. 2011. "Pirinioetako euskal toponimoak: direnak eta diratekeenak", in: Pirinioetako hizkuntzak: oraina eta lehena: Euskaltzaindiaren XVI. Biltzarra, 2011, Nafarroako Unibertsitate Publikoa - Euskaltzaindia. ISBN: 978-84-95438-76-8, 1019-1048 or.
• (Gaztelaniaz) Redondo, Maite. (2021-06-15). «¿Hasta dónde llegaban las fronteras del euskera hace más de dos mil años?» Noticias de Navarra.
• (Gaztelaniaz) Lacasta Estaun, Gartzen. (1994). «El euskera en el alto Aragón» Cuadernos de Sección. Hizkuntza eta Literatura (Donostia: Eusko Ikaskuntza) 12: 141-278. ISSN 0212-3223..
• (Gaztelaniaz) Altuna, Aitzol. (Enzunza). «El euskera en Aragón» Nabarralde.
• (Gaztelaniaz) Latiegi Eraso, Bixente. (2002). «El euskera en la Huesca de los siglos XIV al XVII» Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País 58 lib., 1 Zk: 5-28. ISSN 0211-111X..
• (Gaztelaniaz) Latiegui Eraso, Vicente. (2002). «Sobre Salvatierra de Esca, Aragón y el euskera» Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País 58,1: 5-28..
• (Gaztelaniaz) Gorrotxategi Txurruka, Joakin. (1985). «Historia de las ideas acerca de los ·limites geograficos del vasco antiguo» Anuario del Seminario de Filología Vasca Julio de Urquijo: International journal of basque linguistics and philology 19 lib., 2 Zk.: 571-594. ISSN 0582-6152..
• (Gaztelaniaz) Frago Gracia, Juan Antonio. (1985). «Relaciones de sustrato y de adstrato entre el léxico vasco y el del romance navarroaragonés» Anuario del Seminario de Filología Vasca Julio de Urquijo: International journal of basque linguistics and philology 19 lib., 2 Zk.: 571-594. ISSN 0582-6152..
• (Gaztelaniaz) «El vascuence en el Condado de Ribagorza (1) El vascuence en el condado.» la darsena del desguace.
• (Gaztelaniaz) SELFA SASTRE, MOISÉS. (2000). «Toponimia de origen euskérico en Ribagorza: el Valle Medio del Ésera (Huesca)» Fontes linguae vasconum: Studia et documenta 32. urtea, 84. Zk.: 289-300. ISSN 0046-435X..

Kanpo estekak

Baskoien hiriak CAMPO REAL/FILLERA (Sos/Sangüesa) Biblio: http://oppidaimperiiromani.blogspot.com/2009/04/campo-realfillera-sos-del-rey.html eta https://aespa.revistas.csic.es/index.php/aespa/article/view/41